De Renkumse editie van festival Gedroomd Landschap in het kader van Gelders Arcadië was gepland op vrijdagavond 28 (opening) en zaterdag 29 en zondag 30 juni op landgoed de Lage Oorsprong in Oosterbeek. De gemeente Renkum vroeg stichting Scarabee om hierop een lokale aanvulling met beeldende kunst te organiseren gedurende hetzelfde weekend in het landgoed gelegen naast Tuin de Lage Oorsprong waar de uitvoering Gedroomd Landschap plaats zou vinden.
In Festival Onzichtbaar Landschap kwamen zichtbare en zintuigelijke ervaringen samen in een interactieve, educatieve en multidisciplinaire programmering. Alle kunstenaars maakten nieuw werk voor een specifieke plek op Landgoed de Lage Oorsprong vanuit het overkoepelende thema het onzichtbare landschap. Zij lieten verschillende aspecten zien van het landschap die normaal gesproken aan de aandacht ontsnappen.
In vele opzichten was Festival Onzichtbaar Landschap een succes. Hoewel het organiseren van een buitenfestival altijd een gewaagde zaak is ondanks alle regen- of hitteplannen. Soms regent of stormt het en dit weekend was bijzonder omdat we de warmste dag van het jaar mee maakten. Zelfs het warmteplan maakte dat niet dragelijker. In een van de projecttenten liep de temperatuur op tot boven de 44 graden. Overal in het land werden festivals gecancelled omdat het niet verantwoord was en ook Muziektheater de Plaats schrapte een middagoptreden.
Het Festival Onzichtbaar Landschap werd op vrijdagavond voorafgaand aan de dagen dat het festival open was door wethouder cultuur, Leonie Rolink geopend. Dat gebeurde aansluitend op de opening in Renkum van het Gelders Arcadië optreden van Muziektheater in Tuin de Lage Oorsprong. Rob Sweere had voor de opening van Onzichtbaar Landschap het Silent Sky Project voorbereid en 50 mensen namen daaraan deel. Na afloop was er een goed voorbereid nagesprek. Het resultaat van dit project waarop alle deelnemers in een door de kunstenaar gearrangeerde vorm liggen, is als 85e project in de Silent Sky reeks op de site van Rob Sweere te zien.
De overige programma onderdelen waren de volgende dagen te ervaren. Mika Rosenberg kon door een residency in het buitenland helaas niet meewerken. Om dit op te vangen maakte Sabine Winters een podcast ter verdieping van het thema Onzichtbaar Landschap. In de opvolgende pagina’s zullen we de samenwerking en het werkproces evalueren onder de noemer ‘Interne evaluatie’. Alle projecten worden daarin specifiek doorlopen en geëvalueerd op inhoud, samenwerking, uiteindelijke uitvoering en de receptie van de werken.
Stichting Scarabee
Attic Lab
Attic Lab bestaat uit het duo Renkse van Vroonhoven en Thijs Elich. Op Festival Onzichtbaar Landschap presenteerden zij Hidden Scents, een geurroute die de bezoekers meenam door het landschap. Op verschillende plekken langs beek de Oorsprong hadden zij geurkastjes bevestigd aan bomen. De geuren konden gezien worden als een romantische vertaling waarbij de historie en het karakter van de specifieke plekken een belangrijke inspiratiebron vormde. Bij de footprint werden alle geuren gezamenlijk gepresenteerd. Bezoekers konden ruiken aan gipsen neuzen om de afzonderlijke geuren te ervaren. Maar alle geuren waren ook samengevoegd tot het draagbare parfum L’odor d’origine (Geur van de Oorsprong), als de vertaling in geur van dit landgoed.
De communicatie naar het project toe verliep erg goed. Attic Lab hield rekening met de eisen die we stelden m.b.t. veiligheid en bescherming van de natuur. Hoewel het idee van ‘geurkastjes’ leuk was, bleek bij het publiek de tafel met glazen stolpen het beste te werken. Helaas werd Thijs Elich, de partner van Renske, tijdens de opening ziek en heeft Renske van Vroonhoven het project alleen gedragen en werd bijgestaan door de ‘mediators’. Renske stond de bezoekers te woord bij de presentatietafel op de footprint en uitleg gaf over het project. Het project en de de deskundige uitleg werden bijzonder gewaardeerd.
Florentijn Hofman
Florentijn Hofman liet zich voor Festival Onzichtbaar Landschap inspireren door de opmerkelijke niveauverschillen in Landgoed de Lage Oorsprong. In de IJstijd heeft een dikke plaat ijs die zich langzaam over het land verplaatste, de grond omhoog geduwd waardoor enorme hoogteverschillen zijn ontstaan. Op de steilste plek in het landschap heeft Florentijn het werk Zipline gerealiseerd waarmee bezoekers met een tokkelbaan over het landschap naar beneden konden zweven.
Ricky Witte van Team Custom Heights had de installatie van de tokkelbaan gebouwd en ook de zekering en begeleiding van de tokkelaars werd door Custim Heights verzorgd. Hierdoor verliep het project uitstekend en was de veiligheid gegarandeerd. Geldersch Landschap was verrast door dit bijzondere project en tevreden over de zorg die aan het landschap werd besteed. Hierdoor verliep het overleg over de installatie op deze locatie soepel.
Florentijn Hofman is tijdens het festival meerdere malen langsgekomen om te kijken maar bemoeide zich niet met de werking van de tokkelbaan: hij had alle vertrouwen in Customs Heights omdat hij uit ervaring wist hoe veilig en publieksvriendelijk zij werken. De tokkelbaan was een groot succes, bezoekers van alle leeftijden waagden de rit. De herinnering aan dit event, het plezier en de verrassing die de tokkelbaan aan deze bijzondere plek koppelde, zal velen heugen. Sommige bezoekers vroegen zich af, waarom de tokkelbaan een kunstwerk was en niet als een tokkelbaan. Deze gelegitimeerde vraag werd ook ingezet door de rondleiders en leverde interessante gesprekken op.
Gijs Verhoofstad
Gijs Verhoofstad interesseert zich voor de onzichtbare wereld om hem heen. Natuurfenomenen en biologische processen zijn verschijnselen die hij waarneembaar probeert te maken door middel van techniek. Voor Festival Onzichtbaar Landschap creëerde Verhoofstad de installatie Vegetal Orchestra. Door bestaande elektronica, speakers en sensoren aan elkaar te verbinden, heeft hij geluidskastjes gemaakt. De kastjes maken de levensenergie hoorbaar van de boom waaraan het apparaat is gekoppeld. De boom krijg een stem en wordt muzikant van het instrument dat Verhoofstad hem heeft gegeven.
Tijdens Festival Onzichtbaar Landschap zouden verschillende solisten, maar ook een orkest te horen zijn. In samenspraak met de curator waren de plekken zorgvuldig gekozen en gemarkeerd op de plattegrond. Het totaalplan bleek te ambitieus en uiteindelijk zijn het 2 kastjes geworden. Het concept en geluid was van hoge kwaliteit, maar liever hadden wij een compleet orkest laten horen tijdens het festival. De rondleiders konden dit gelukkig goed opvangen door juist over dit werk met de bezoekers in gesprek te gaan.
Isolde Venrooy
Isolde Venrooy ontwikkelt zogenaamde ‘kijkgereedschappen’ om mensen met elkaar en met hun omgeving in contact te brengen. Op festival Onzichtbaar Landschap waren twee OBSERVERS en een TRAVELLER te zien. De OBSERVERS zijn twee grote ronde canvas kleden met ronde uitsparingen. Bezoekers werden uitgenodigd om op het kleed te gaan liggen en met het gezicht omlaag gericht de microkosmos te bekijken of juist – met het gezicht richting de lucht – de macrokosmos te aanschouwen. TRAVELLER is een machine die propjes de lucht in schiet waarop een boodschap staat. Als bezoekers de briefjes ontvouwden ontdekten zij aanwijzingen voor een korte wandeling geïnspireerd op het voortbewegen van bacteriën.
De OBSERVERS waren verspreid in het weiland geplaatst om het visuele effect van de gekleurde cirkels in het gras aantrekkelijk te maken. Helaas lag het weiland op deze hete dagen in de volle zon waardoor mensen onder de bomen of de tent in de schaduw bleven. Venrooy heeft om die reden één kleed naar de rand van de footprint verplaatst waardoor mensen niet het hele weiland hoefden te doorkruisen. Dit werkte beter en veel mensen hebben, al dan niet onder begeleiding van een rondleider, de werken ervaren. De TRAVELER liep regelmatig vast door oververhitting en raakte verstopt. De relatief kleine maatvoering van het werk, vormgegeven als een zwarte kubus, had naar ons idee opmerkelijker gemogen.
Rob Sweere
Rob Sweere maakt kaders om een uitsnede van de wereld onder de loep te nemen waardoor alle overbodige informatie buiten beeld blijft. Op Festival Onzichtbaar landschap toonde hij de fotografische installatie Onzichtbaar landschap. Aan de rand van Landgoed de Lage Oorsprong, bovenop de Hemelse berg, plaatste hij twee extreem grote foto’s van een winterlandschap waarop de eigenaardig vergroeide boom te zien was die even verderop in het echt kon worden bekeken. De foto’s laten de boom zien in stadia die nu niet meer waarneembaar zijn. Hiermee gaf hij iedereen een blik in het onzichtbaar geworden landschap.
De installatie maakte veel indruk op de bezoekers en ook waren de foto’s een geliefd onderwerp van de rondleiders. Het grote formaat van de foto’s, de afstand tot de beschouwer en de plaatsing ten opzichte van elkaar, waren zorgvuldig door Sweere bepaald. Ook de op- en afbouw verliepen zeer zelfstandig en professioneel.
Op vrijdagavond 28 juni opende Festival Onzichtbaar Landschap met de 85e uitvoering van het Silent Sky Project van Rob Sweere. Een en vijftig mensen namen deel aan deze performance. Gezamenlijk werd 30 minuten, in stilte, naar de lucht gekeken wat resulteerde in een lange streep van concentratie, ontspanning en bewustwording in het Oosterbeekse weiland. Dit project wordt over de hele de hele wereld uitgevoerd, waardoor er een gevoel van verbinding ontstaat met elkaar en met alles om ons heen. De opstelling, inleiding, begeleiding en afronding werd uitstekend door Sweere verzorgd. Silent Sky Project #85 vormde de perfecte start van het festivalweekend.
Waag Society
Roland van Dierendonck en Inger Le Gué van het Open Wetlab van Waag verzorgden voor festival Onzichtbaar Landschap het Wetlab in the wild. In dit laboratorium konden bezoekers op zoek gaan naar de geheimen van het landschap. Bezoekers konden samples uit de omgeving naar het lab brengen, en samen met de experts en door gebruik te maken van de microscoop, bekijken wat voor het blote oog niet zichtbaar is. Foto’s van het onderzoek werden in kaart gebracht, waardoor een overzicht ontstond van Landgoed de Lage Oorsprong op microscopisch niveau.
Het Wetlab in the wild was geplaatst in een prachtige dometent onderin het weiland. Maar door de extreme hitte, was het bijna ondragelijk om naar de tent te lopen, laat staan om in de tent te zijn. De tweede dag hebben we het laboratorium daarom verplaatst, naar de footprint. Onder de tent was er schaduw en meteen veel aanloop. Het project was goed uitgedacht, bezoekers konden zowel zelfstandig onderzoeken, als onder begeleiding. Van alle samples werd een microscopische foto geprint en op een plattegrond van het gebied geplakt. Het originele sample werd in een petri dish daarbij geplaatst.
Na afloop van het festival heeft Scarabee de resultaten van het onderzoek cadeau gekregen van Roland van Dierendonck en Inger Le Gué: de plattegrond van landgoed De Lage Oorsprong, met microscopische foto’s en samples van de bezoekers. Kort daarna is dit gepresenteerd in bibliotheek de Klipper in Oosterbeek.
Future Based
We vroegen Sabine Winters, oprichter van Future Based, om een kritieke noot te geven aan het thema van het festival en aandacht te besteden aan vraagstukken oven de natuur en hoe we ons daartoe verhouden, hoe de kunst zich daartoe verhoudt. In de Engelstalige Podcast gaat Winters in gesprek met Roland van Dierendonck van Waag’s open wetlab over het Wetlab in the wild. Op welke manieren kunnen kunst en design bijdragen aan een hernieuwde visie op de relatie tussen mens en natuur? Wat is de achterliggende gedachte van De Waag om alle laboratoria open source te maken, met open hardware en creatieve biotechnologie? De podcast is hier te beluisteren.
Art Mediation
De interactie met de plek en het publiek maken nadrukkelijk deel uit van de kunstwerken. Een groep enthousiaste rondleiders kregen van Jade Kerste een workshop Art Mediation. Zij gingen tijdens het festival het gesprek aan met bezoekers over de kunstwerken en al het andere dat in het landschap kon worden ervaren.
Horeca
Rondom de ‘footprint’ aan de Van Borsselenweg verkochten verschillende ondernemers uit Oosterbeek en omgeving, hun producten. Het gehele aanbod was biologisch en vegetarisch. Door het drukke festivalweekend en de relatieve onbekendheid van Oosterbeek en het festival, bleek het organiseren van de horeca een grote uitdaging. Veel foodtrucks waren bezet of kozen ervoor elders te staan om een grotere omzet te kunnen garanderen. Desem pizza, Nevel biologisch bier, Frietjes & Groentjes, Van de Wijnen, PUUR koffie en de lokale imkers vormden samen een lekker én verantwoord aanbod, waar de festivalbezoekers van konden genieten.
Ook de horecaondernemers hadden last van het extreem warme weer. Hoewel de opening goed werd bezocht, viel het publiek op zaterdag tegen. Dit was te wijten aan de grote concurrentie van andere festivals in het land en in de directe omgeving zoals Arnhem proeft. Maar ook bij andere festivals vielen de bezoekersaantallen tegen, mensen zochten binnen verkoeling op. Gelukkig werd de omzet van de ondernemers rechtgetrokken door de drukker bezochte zondag. De ondernemers werden voorzien in elektriciteit en meubels die nodig waren om een kraam op de footprint te plaatsen. Scarabee vroeg geen stageld en de opbrengsten waren geheel voor de duurzame ondernemers.
Promotie
Het belangrijke deel van de promotie van het festival werd verzorgd door Toerisme Veluwe Arnhem Nijmegen (Toerisme VAN) die opdracht kreeg om het totale plan te maken voor de landgoederen festivals van ‘Gelders Arcadië 2019’. Festival Onzichtbaar Landschap viel daarmee onder de overkoepelende afspraken die hierover waren gemaakt. Onderdeel van de promotie waren flyers en posters die verspreid werden in de regio. Helaas betekende dit in de praktijk dat de dansvoorstelling ‘Gedroomd land’ van muziektheater De Plaats werd aangekondigd en hun vormgeving leidend was. Over festival Onzichtbaar Landschap werd in de meeste uitingen een enkele regel opgenomen, maar sneeuwde finaal onder…
Daarnaast was de website van Toerisme VAN een belangrijk promotie onderdeel. Jammer genoeg bleek deze site erg gebruiksonvriendelijk doordat belangrijke praktische informatie ontbrak of kon niet goed vindbaar was. We hebben daarom gekozen om ook een eigen campagne op te zetten. Van de Gemeente Renkum ontvingen we hiervoor een aanvullend budget. Anka Kresse verzorgde de vormgeving van flyers, posters, plattegronden en het programmaboekje. De programmaboekjes zijn tevoren verspreid in Nijmegen, Arnhem en Oosterbeek (culturele instellingen, horeca en winkels). Daarnaast hebben we ingezet op social media, door een Facebook evenement aan te maken, de Instagram pagina Onzichtbaar Landschap te starten en ook op de Facebookpagina van Scarabee zijn telkens berichten gedeeld. Ook is het festival in bestaande online agenda’s en professionele kunstagenda’s aangekondigd en kenbaar gemaakt bij de lokale media. De Gelderlander plaatste een mooi artikel met foto en ook in Hoog en Laag werd het festival goed uitgelicht. Helaas kon de Gemeente Renkum de belofte niet nakomen om op de gemeentepagina het festival lokaal en breed onder de aandacht te brengen. We zijn de provincie erkentelijk voor het plaatsen van het volledige persbericht op de pagina ‘cultuur en erfgoed’.
Gemeentelijke ontheffing, bereikbaarheid festivalterrein en routing festival
Scarabee en muziektheater De Plaats hebben gezamenlijk ontheffing aangevaagd bij de gemeente Renkum voor een meerdaags evenement. De gemeente wilde de Van Borsselenweg afsluiten omdat deze tamelijk smalle en kronkelige weg intensief door doorgaand verkeer wordt gebruikt en bovendien een vaste route bleek voor verschillende motor- en fietstochten. Ook de parkeermogelijkheden bleken hier minimaal. Hierdoor moesten Scarabee samen met De Plaats een verkeersplan aanleveren, compleet met parkeerplaatsen, verkeersborden, afsluithekken en verkeersregelaars.
Daarnaast was er een veiligheidsplan waarop ingestoken moest worden. Hierin werden calamiteiten benoemd waarvoor tevoren maatregelen getroffen moesten worden zoals EHBO, nachtbewaking, hulpdiensten, verzekering, herkenbare kleding of kenmerken, plannen voor slecht weer scenario’s (een regen, onweer en hitteplan), een brandplan, verkeer- en parkeerinschatting en plannen voor overige calamiteiten.
J.P. Heijstichting/Pluryn stelden hun ruim 227 parkeerplaatsen ter beschikking; de autoparkeerplaats aan de Van Borsselenweg werd met hekken omgebouwd tot een fietsenparkeerplaats (100 fietsen) en er werden een 12-tal mensen geworven om (na een cursus tot gediplomeerd verkeersregelaar) op vrijdagavond, zaterdag en zondag het verkeer op vier plekken in goede banen te leiden (onderaan de afsluiting, bovenaan de afsluiting, naar de parkeerroute naar de parkeerplaatsen). De gemeente heeft de hekken, borden en bandafzetting geleverd, geplaatst en na afloop opgehaald. Ook moesten al deze hulptroepen inclusief kunstenaars, mediators, vrijwilligers, verkeersregelaars en de organisatie een lunch krijgen op zaterdag en zondag, dus 2 lunches voor telkens ongeveer 50 personen.
Behalve de ontheffingsaanvraag bij de gemeente moest toestemming aangevraagd worden bij de landeigenaar (Geldersch Landschap) voor het gebruik van landgoed de Lage Oorsprong voor festival Onzichtbaar Landschap (Voor muziektheater De Plaats gold dit niet omdat zij optraden in Tuin de Lage Oorsprong). Met boswachter Ben Oosting zijn vervolgens alle projecten doorgenomen en kregen wij toestemming om ook het kleedhuisje bij het gerestaureerde natuurzwembad als kantoor en als lunchruimte voor alle medewerkers te gebruiken. Toen het hitteplan in werking ging, mochten we daar bovendien het watertappunt en de kruiwagen gebruiken om vier locaties op het landgoed met jerrycans 2x per dag van fris water te voorzien.
Door de verspreiding van een brief bij de 35 huizen aan de Van Borsselenweg, de doodlopende zijstraat en de Wolterbeekweg werden de buurtbewoners 10 dagen tevoren geïnformeerd over deze verkeersmaatregelen. De huizen (en scouting) aan het afgesloten deel van de Van Borsselenweg kregen persoonlijke toelichting met een aantal doorrijdkaarten voor hen en eventueel bezoek. Naast het vele werk dat aan deze puzzels voorafging, betekende het ook een fikse aanslag op het budget (€ 12.000,-) van Couleur Locale.
Routing festival
Veel aandacht is uitgegaan naar de routing en het informeren van de bezoekers. Scarabee heeft ervaring met grote projecten in de openbare ruimte. Vorige edities bleek dat bezoekers snel gefrustreerd raakten als een programmaonderdeel niet duidelijk genoeg was aangegeven. Om dat te ondervangen, vroegen we Anka Kresse om een serie iconen te maken die de zintuigen verbeelden. Deze hadden een dubbelfunctie: ze gaven aan welk zintuig centraal stond bij een programmaonderdeel in het begeleidende boekje en in het landschap gaven ze de routing aan die ook op de plattegronden was aangegeven.
We ontvingen vrijwel geen aanmerkingen over de routing, wel gaven bezoekers aan dat de programmaboekjes moeilijk te vinden waren. De boekjes werden bij alle ingangen gelegd en bij alle horecaondernemers op de footprint. Op de achterkant van het boekje was een plattegrond te vinden. Bij elke ingang van het festivalterrein en op de footprint, was een plattegrond op A0 op zeildoek geplaatst.
Korte samenvatting programma festivalweekend
24 tot 27 juni: Voorbereidingen
Maandag tot vrijdag stond in het teken van de voorbereidingen (busje huren, wegafzetting en borden plaatsen, distributie programmaboekjes, lenen / huren / inkopen van materialen, tafels, krukken, bankjes en hulpmaterialen en gereedschap transportklaar maken tot en met inkoop voorraad voor lunchpakketten).Hiervoor was een uitgebreid draaiboek met tijdschema en taakverdeling opgesteld. Het weer werkte iets te goed mee want het waren bijzonder warme dagen.
Vrijdag 28 juni: opening
Op vrijdagochtend startten om 6 uur de transporten en de opbouw om landgoed de Lage Oorsprong – al waanzinnig mooi van zichzelf – om te toveren tot een landschap vol beleving. ’s Avonds trapten we in stilte af met het Silent Sky Project#85 van Rob Sweere, en maakten een streep op de wereld met 51 deelnemers. Het resultaat kan hier bekeken worden.
Zaterdag 29 juni: eerste festivaldag
Zaterdag bleek de warmste 29 juni ooit gemeten met 33 graden in Oosterbeek. Hierdoor bleven veel mensen thuis. Landelijk werden veel festivals afgelast vanwege de hitte en ook De Plaats liet de middagvoorstelling vervallen. Gelukkig waren de bezoekers enthousiast over het festival. Hulde aan alle kunstenaars, art mediators en smaak-ondernemers rond de footprint dat zij volhielden met de projecten en met het smakelijke en gezonde aanbod pizza’s, wijnen, honing, friet en natuurbier.
Zondag 30 juni: tweede festivaldag
Zondag waren de omstandigheden meer aan onze zijde en zijn veel bezoekers naar deze laatste festivaldag gekomen. Er was een fijne sfeer en mensen hebben genoten van het landschap en waardeerden de projecten positief.
Kunst- en natuurliefhebbers van alle leeftijden gingen in gesprek met de rondleiders over de geurkastjes, het geluidsproject, de tokkelbaan en de andere projecten. Bezoekers die – eigenlijk niet durfden, maar later tóch – van de Tokkelbaan van Florentijn Hofman afzeilden ervoeren het niveauverschil ; werden verwonderd door het microscopische perspectief dat Roland en Inger van de Waag hen boden; luisterden naar de energie van de bomen die Gijs Verhoofstad hoorbaar maakte; ontdekten de verschillende associaties die de foto’s van Rob Sweere opriepen en werden uitgenodigd om over de kleden van Isolde Venrooy te rollen en het macroleven in het gras en de aarde te bestuderen.
